Πρώτη φορά γνώρισα τον Φώτη Καφάτο στο γραφείο του Ηλία Κούβελα, καθηγητή νευροφυσιολογίας (κάπου στο 1996 ή 1997), συναδέλφου της μητέρας μου στο τμήμα Ιατρικής του Πανεπιστημίου Πατρών. Ο Φώτης ήταν ήδη ιδιαίτερα γνωστός ως “ο νεότερος επιστήμονας στην ιστορία του Harvard που είχε λάβει τον τίτλο του καθηγητή” και ως ο πρώτος διευθυντής του Ινστιτούτου Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας στο Ηράκλειο της Κρήτης. Ερχόταν όμως στην Πάτρα από τη Χαϊδελβέργη, όπου είχε αναλάβει τη διοίκηση του Ευρωπαϊκού Εργαστηρίου Μοριακής Βιολογίας (EMBL)!

Την προηγούμενη είχα ακούσει τη διάλεξη που έδωσε για το πώς χρησιμοποιούσε σύντομες επαναλαμβανόμενες αλληλουχίες του DNA σε μια προσπάθεια να χαραχτηρίσει γονιδιώματα σε κουνούπια – ακολουθώντας τα βήματα των γενετιστών της μύγας χρησιμοποιώντας τις νέες τεχνικές της μοριακής βιολογίας. Είχε ένα τραύλισμα στη φωνή του (από γενετικής φύσης δυσλεξία, που έμαθε να ελέγχει με το πέρασμα των χρόνων, αλλά που με δυσκόλεψε εκείνη την πρώτη μέρα) και ομολογώ ότι η δυσκολία του επιστημονικού εγχειρήματος που παρουσίασε σε συνδιασμό με το ότι δε φαινόταν να οδηγεί κάπου σε σύντομο χρονικό διάστημα δε με ενθουσίασαν. Θα πέρναγαν ορισμένα χρόνια μέχρι να αποχτήσω την ιδιότητα της εκτίμησης (και προτίμησης) πρωτοπορειακών ερευνών. Όπου έχει ο ερευνητής μια αρχική ιδέα το που θα τον οδηγήσουν οι προσπάθειές του, ακόμα κι αν δυσκολεύεται να πείσει τους υπόλοιπους που δεν έχουν ακόμα κάνει τις απαραίτητες συνθέσεις στην προσωπική τους γνωσιοθεωρία για το δρόμο που ακολουθεί. Συχνά αξίζει την προσοχή μας.

Ήμουν στο τέταρτο έτος των σπουδών μου (Τμήμα Βιολογίας) και – κυρίως από προτροπή των γονιών μου – είχα αρχίσει να προσανατολίζομαι για μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό. Εκτός του Φώτη, η μητέρα κανόνισε συνάντηση και με τον Θανάση Παπαβασιλείου, ο οποίος συνέστησε το πρόγραμμα του EMBL, θέμα που κουβεντιάσαμε με τον Φώτη Καφάτο στα λίγα λεπτά που είχαμε. Μου είπε ότι οι συνεντεύξεις εισαγωγής έμοιαζαν με λοτερία. Σήμερα ξέρω ότι μόνο σε μικρό ποσοστό ισχύει αυτό, ο Φώτης όμως προσπαθούσε να ενισχύσει ουσιαστικές διαδικασίες και κριτήρια για την απόδοση υποτροφιών – όπου η επιλογή ήταν σε τελική ανάλυση συνάρτηση της γνώμης των ερευνητών με τους οποίους θα εργάζονταν οι μεταπτυχιακοί φοιτητές του προγράμματος. Στις συναντήσεις τους με αρκετούς νέους και νεές στο διάστημα 2-3 ημερών, ο παράγοντας τύχη παίζει το ρόλο του (εννοούσε), αλλά η εμβάθυνση στην επιστήμη κατά τη διάρκεια των φοιτητικών χρόνων αποτελεί σημαντικότερο εφόδιο και το “από που κρατάει η σκούφια σου” ακόμα σημαντικότερο.

Τελικά δεν έγινα δεκτός στο πρόγραμμα του EMBL, έφυγα με μια φιλοφρόνηση και δυο συμβουλές από την Αnne Ephrussi, αλλά κι ενθουσιασμένος από τα όσα γνώρισα. Ακολούθησα τις συμβουλές του Νικόλα Ζάγκρη, κι έκανα διδακτορικό με τον Herbert Jäckle στη Γοττίγγη της Γερμανίας. Το πάθος να προσφέρω στην επιστήμη (ανεξήγητο σε μένα μέχρι τα σήμερα, που ακόμα ψάχνω την απάντηση του γιατί τόση έλξη προς τη γνώση) ίσως να μην είχε αρκέσει ώστε να αντιμετωπίσω το πολιτισμικό σοκ, τη μοναξιά, το κρύο, το γκρίζο ουρανό, τις μονότονες γεύσεις. Βοήθησαν συνάνθρωποι και οι Ελληνικές κοινότητες στη Γερμανία. Πριν όμως βρω καινούργιους φίλους, μου ανακοίνωσε ο Herbert ότι έρχεται ο Καφάτος ως μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής του Μax-Planck-Institut fur Biophysikalische Chemie και ότι θα του παρουσιάζα την πρόταση του διδακτορικού μου (είχα, δεν είχα, ένα εξάμηνο εκεί).

Ούτε μου πέρασε από το μυαλό ότι θα μπορούσε ο διάσημος Φώτης Καφάτος να ενδιαφερθεί για το γονίδιο που μόλις είχα κλωνοποιήσει και τι σχεδιάζα να κάνω παραπέρα. Θεώρησα (νεανικές αφέλειες) ότι ο Φώτης, όπως κι εγώ, θα ασφυχτιούσε στη Γερμανία (αφού πριν ήταν στην φιλόξενη πατρίδα) και ότι ο Herbert θέλησε να τον φέρει σε επαφή με το συμπατριώτη του. Είχαμε μισή ώρα στη διάθεσή μας (αν κι εγώ δεν το ήξερα), του πρόσφερα καφέ κι άρχισα πρώτα προσωπικές, ύστερα πολιτικές ερωτήσεις, ενώ εκείνος συνέχεια κι ευγενικά με ρώταγε συγκεκριμένα για την έρευνά μου. Απαντούσα όσο πιο μεστά μπορούσα (αναρωτιόμουν, μα στα αλήθεια τον ενδιαφέρει ένα καινούργιο γονίδιο από τα χιλιάδες;) και μετά για να μη φανώ ότι θέλω να ανάγω το δικό μου ενδιαφέρον ως δικό του προσπαθούσα να ρωτήσω κάτι διαφορετικό κάθε φορά (θεωρόντας ότι το προηγούμενο θέμα δεν είχε τραβήξει το ενδιαφέρον του συνομιλητή μου). Τελικά ο πιο έμπειρος οδήγησε το διάλογο εκεί που ήταν προγραμματισμένος, αλλά μόλις η επιστημονική κουβέντα μπήκε στο αυλάκι, να ‘σου ο επόμενος μεταπτυχιακός, με όλες του τις διαφάνειες τυπωμένες. Δε μου είπε ότι πρέπει να φύγω, οπότε έμεινα τα πρώτα 5 λεπτά, βλέποντας το συνάδελφο σαν κανόνι να εξηγεί τα πεπραγμένα του. Τότε μόνο κατάλαβα το σκόπο της επίσκεψης, χαίρετισα κι έφυγα χωρίς να βγάλω άχνα.

Έχει ενδιαφέρον σε αυτό το σημείο να σημειώσω ότι ο Herbert ήταν στη συμβουλευτική επιτροπή του Ινστιτούτου της Κρήτης. Το επόμενο καλοκαίρι θα πήγαινε στο Κολυμπάρι για το διάσημο συνέδριο των μυγάδων που ξεκίνησε ο Καφάτος και αποτελεί το πιο αναγνωρισμένο σημείο συνάντησης κάθε δυο χρόνια των κορυφαίων του πεδίου. Μου είπε ότι θα μπορούσα να τον συνοδέψω και για τα επόμενα 12 χρόνια πήγα σε όλα, γνωρίζοντας πολλούς σημαντικούς στον τομέα τους ανθρώπους. Έτσι μαθαίνει κανείς πολλά πράγματα, συνομιλώντας με ειδικούς. Ειρωνία της ζωής ίσως, αλλά το 2008 και πάλι η Αnne Ephrussi μου εξήγησε ότι πλέον δεν ήμουν ούτε μεταπτυχιακός, ούτε μεταδιδαχτορικός (όπου αφήνανε τη συμμετοχή Ελλήνων για να βοηθούν με την οργάνωση και κυρίως για να έρχονται σε επαφή με την έρευνα σε διεθνές επίπεδο), ότι είχα το εργαστήριό μου και γι’ αυτό με καλούσε να κάνω αίτηση μαζί με όλους τους υπόλοιπους που επιθυμούσαν να συμμετέχουν (ακόμα δεν έκανα αίτηση από τότε). Πάντως το συνέδριο με μπόλιασε πολλές γνώσεις και το αναφέρω εδώ ως επιπλέον ευχαριστώ για τον Φώτη, που έδινε όποτε μπορούσε το παρόν. Μετά την επιτυχία του πρώτου, άρχισε και δεύτερο θεματικό συνέδριο για τα κουνούπια, με τα οποία ασχολήθηκε εκτενώς αφού μεταδίδουν θανατηφόρα μικρόβια, κύρια στις τροπικές χώρες, όπου δεν εφαρμόζονται τα συστήματα δημόσιας υγείας. (Η ελονοσία επέστρεψε στη βυθισμένη στην κρίση Ελλάδα επειδή περικόπηκαν οι απαραίτητοι ψεκασμοί περιορισμού των κουνουπιών.)

Οι μεταδιδακτορικές μου σπουδές ήταν στο εθνικό ίδρυμα υγείας των ΗΠΑ (NIH) όπου εργάστηκα πάνω στη βιολογία του σιδήρου. (Και σε αυτό το θέμα είχε συμβολή ο Φώτης.) Σιγά, σιγά άρχισα να γνωρίζομαι με φοιτητές του (κάτι που δεν έχει σταματήσει μέχρι τώρα, για παράδειγμα, εδώ στο Μεξικό ο συνάδελφος Mario Zurita από την εποχή του Harvard ακόμα). Τον Φώτη τον συνάντησα όταν ήρθε στο NIH να μας μιλήσει για της προσπάθειές του να πείσει την Ευρωπαϊκή επιτροπή να ξεκινήσουν χρηματοδότηση αριστείας για βασική έρευνα – κάτι που κάταφερε και οδήγησε στο διάσημο σήμερα Εuropean Research Council. Είχαμε έντονο διάλογο (αν μπορεί κανείς να χαραχτηρίσει “έντονη” οποιαδήποτε συνομιλία με τον Φώτη, που τον χαραχτήριζε η πραότητα και το χαμόγελο, η προσπάθεια να ακούσει και να καταλάβει το συνομιλητή του και να ανταλλάξει ουσιαστικά επιχειρήματα). Πιστεύω ότι ξαφνιάστηκε, μια και η τεράστια απαξίωση που βιώνει η επιστήμη στις μέρες μας (και επιστήμη είναι πρωταρχικά η κατανόηση του κόσμου και η προσπάθεια ερμηνείας φαινομένων που αγνοούμε την αιτιολογία τους, κάποιοι βάζουν το επίθετο “βασική” στα παραπάνω) οδηγούσε στη θερμότερη αποδοχή από τα κατα τόπου ακροατήρια νέων ερευνητών της πρότασης που προωθούσε.

Και να ‘σου κάποιος που γνώριζε από τα πρώτα του βήματα και που εξέφρασε ανοιχτά τη γνώμη ότι  το ERC δεν ήταν ο καλύτερος δρόμος. Πρώτα, γιατί δεν αντιμετώπιζε το βασικό πρόβλημα της υποβάθμισης, την υποχρηματοδότηση των πανεπιστημίων και των ερευνητικών κέντρων, που πρέπει να παρέχουν τα απαραίτητα στο προσωπικό τους για να διεκπεραιώνουν την αποστολή τους. Αλλοιώς γιατι να υπάρχουν, αν η πλειοψηφία των ερευνητών (σε πολλές περιπτώσεις) δε μπορούν να κάνουν τα απαραίτητα πειράματα για να προχωρήσουν τη γνώση; Δεύτερον, γιατί η συγκέντρωση της χρηματοδότησης στους πιο “άξιους” – η αξιοκρατία αποτέλεσε κορωνίδα στην ιδεολογία του Φώτη – στην πράξη δε θα σήμαινε ενίσχυση της βασικής έρευνας. Προέβλεψα ότι θα πετύχει στη δημιουργία του ERC και στη συνέχεια θα διαβρωθεί ο θεσμός για να υποστηρίζει όσους ακολούθουν πιστά το σύστημα, το οποίο κατευθύνει τους επιστήμονες να εργάζονται για την “ανάπτυξη της οικονομίας” (βλέπε αύξηση της κερδοφορίας συγκεκριμένων ομίλων). Ο Φώτης αντέδρασε υπογραμμίζοντας ότι το ERC ήταν μόνο για βασική έρευνα. Δε χωράει αμφιβολία ότι οι χρηματοδοτήσεις από το ERC έχουν δώσει μια ανάσα σε όσους τις διεκδίκησαν με επιτυχία, εξίσου όμως παραμένει οξύ το πρόβλημα της γενικότερης υποχρηματοδότησης της επιστήμης.

Οι τελευταίες συναντήσεις μου με τον Φώτη ήταν στο Imperial College τα χρόνια που ήμουν στο Λονδίνο. Η νόσος του Alzheimer είχε εμφανιστεί, ωστόσο με τη συμπαράσταση της συντρόφου του, μπορούσε να διατηρήσει συνομιλίες. ‘Οταν ξέχναγε κάτι εκείνη βοηθούσε με ένα ταλέντο που με άφησε κατάπληκτο. Έτσι, την τελευταία φορά που τον είδα, είχα ξεχάσει το νέο της ασθένειας και του μιλούσα τελειώς φυσιολογικά για διάφορα της επικαιρότητας, αλλά και των πρότερων συνομιλιών μας. Έφυγα χωρίς να έχω συνειδητοποιήσει ότι πλέον δε θυμόταν πολλά πράγματα (εκείνος που πάντα ήξερε το πρώτο γονίδιο που κλωνοποίησα). Μόνο λίγο καταπονημένο τον βρήκα κι ενώ αναρωτιόμουν γιατί δε μου απάντησε στις πιο προχωρημένες προτροπές που του έκανα, ξαφνικά θυμήθηκα για τη νόσο. Μπράβο στη Σάρα.

Όσο για τον Φώτη, ήταν έμαθα ο μόνος καθηγητής του Imperial College που δεν απαντούσε στις ασφυχτικές πιέσεις των αυθάδικων πιτσιρικάδων που εργάζονται στη συλλογή γραφειοκρατικών αναφορών για κάθε θέμα που άπτεται των ερευνητικών εργαστηρίων, αλλά και στην επιβολή “βέλτιστων πολιτικών”, οσάν οι ακαδημαϊκοί να αδυνατούν να προσαρμόζουν τα εργαστήριά τους μέσα από τις συλλογικές τους διαδικασίες και να χρειάζονται φωστήρες. Εύχομαι κάποια στιγμή να αποτελέσει παράδειγμα αντίστασης για τους νεότερους, για να αποφύγουμε τις τραγικές λύσεις φυγής από την επιστήμη, κάποτε και από τη ζωή. Όταν έφερνα το παράδειγμά του στους συναδέλφους στο Λονδίνο, απαντούσαν “δεν είμαστε Καφάτος” κι όταν το ακολούθησα, το πανεπιστήμιο του Queen Mary με απέλυσε.

Φώτη, σε όλη μου τη ζωή ήσουν φάρος για την επιστήμη και την Ελλάδα και σημείο αναφοράς σε όλες τις συζητήσεις με συναδέλφους από κάθε γωνιά του πλανήτη. Τα σέβη μου και καλή συνέχεια σε όλους όσους με το παράδειγμά σου ενέπνευσες.